Արտակ Մաղալյանը պատմական գիտությունների թեկնածու է, պաշտպանել է թեկանածուական ատենախոսությունը 2007 թ.-ին՝ «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII–XIX դդ.» թեմայով: Աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտում որպես գիտաշխատող: Վերջին հինգ տարիների ընթացքում նաև ինստիտուտի Երիտասարդ գիտաշխատողների խորհրդի նախագահն է:
- Արտակ, կպատմե՞ք, թե ինչու որոշեցիք գիտնական դառնալ, ի՞նչն է Ձեզ ձգում գիտության մեջ։
- Իմ պատանեկության տարիներին, որոնք համընկան համազգային զարթոնքի և Արցախյան ազատամարտի հետ, ես չափազանց սիրում էի ընթերցել գրքեր հայոց պատմության հերոսական էջերի, ֆիդայական շարժման, անցյալի նշանավոր գործիչների, զորավարների և դիվանագետների մասին: Իմ ամենասիրելի գրողը հայ նշանավոր պատմավիպասան Րաֆֆին է: Սիրում էի կարդալ գրքեր նաև հեռավոր ճանապարհորդությունների մասին: Այդ առումով կարող եմ հիշել Ստեֆան Ցվայգի «Մագելանի սխրագործությունը», Քրիստափոր Կոլումբոսի, Միկլուխո-Մակլայի, Թուր Հեյերդալի ճանապարհորդությունները և նմանատիպ այլ գրքեր: Ընդ որում, այդ գրքերը ես կարդում էի համապատասխան քարտեզներով «զինված», փորձելով մտովի պատկերացնել մեծ մարդկանց դեգերումների ողջ հետագիծը: Ի դեպ, այդ սովորությունը պահպանվել է առ այսօր: Այժմ էլ իմ աշխատասենյակում և համակարգչի մեջ կարելի է տեսնել տարբեր աշխարհամասերը, պատերազմական գործողությունները, ռազմարշավներն ու ճանապարհորդների ուղևորությունները ներկայացնող ամենատարբեր մասշտաբների հին ու նոր բազմաթիվ քարտեզներ: Հենց պատմության հանդեպ սերն էլ ինձ ուղղորդեց դեպի պատմագիտություն:
- Իսկ ուրիշ ի՞նչ նախասիրություններ ունեք, էլ ինչո՞վ եք հետաքրքրվում։
- Պատմագիտությունից ազատ ժամերին կրկին զբաղվում եմ պատմությամբ: Իմ գրասեղանին մշտապես կարելի է գտնել գրքեր Հայաստանի հարակից և հեռավոր երկրների պատմության, Հնդկաստանում իշխած Մեծ Մողոլների արքայատոհմի, Միջին Ասիայի ժողովուրդների, մինչկոլումբոսյան Ամերիկայի քաղաքակրթությունների մասին:
Սիրում եմ զբաղվել նաև դրամագիտությամբ: Ունեմ թղթադրամների բավականին հարուստ հավաքածու: Գուցե հետագայում մի օր, երբ համարեմ, որ պատմագիտությանը տալու այլևս ոչինչ չունեմ, մեր երիտասարդների համար գիտահանրամատչելի մի գիրք պատրաստեմ թղթադրամների զարմանահրաշ աշխարհի մասին:
- Ձեր կյանքի, նաև մասնագիտական կարիերայի ամենաշրջադարձային պահերը որո՞նք եք համարում ։
- Իմ մասնագիտական գործունեության մեջ շրջադարձային պահ էր 2003 թ. ամառային մի օր, երբ զեկուցումով հանդես եկա ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի հիմնադրման 60-ամյակին նվիրված երիտասարդական գիտաժողովի ընթացքում, ինչից հետո, որպես կրտսեր գիտաշխատող, աշխատանքի անցա նույն ինստիտուտում, որտեղ և աշխատում եմ առ այսօր: Արդեն շուրջ 10 տարի է անցել այդ օրից, սակայն անխախտ է մնացել իմ սերն ու նվիրումը հայոց պատմության սպիտակ էջերը հետազոտելու և լուսաբանելու հանդեպ:
- Կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ ունեք, ինչպիսի՞ հաջողություններ ընդհանրապես։
- Չորս գրքի և շուրջ հինգ տասնյակ գիտական հոդվածների հեղինակ եմ, որոնք պարզապես անհնար է ներկայացնել մեկ հարցազրույցի շրջանակներում: Հիմնականում զբաղվում եմ Արցախի միջնադարյան պատմության և աղբյուրագիտության, Խամսայի մելիքությունների և մելիքական տների պատմության հիմնախնդիրներով: 2007 թ. պաշտպանել եմ թեկնածուական ատենախոսություն «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII–XIX դդ.» թեմայով, որը նույն թվականին լույս է տեսել որպես առանձին մենագրություն: 2006 թ. Վիեննայի «Հանդէս ամսօրեայ» հայագիտական տարեգրքում հրատարակել եմ Հակոբ Զաքարյան Շուշեցու «Պատմութիւն գաւառին Արցախու» պատմագրական աշխատությունը: 2007 թ. իմ խմբագրությամբ լույս է տեսել Շուշիի ազատագրման 15-րդ տարեդարձին նվիրված «Շուշին հայոց քաղաքակրթության օրրան» գիտական հոդվածների ժողովածուն:
Իմ գիտական աշխատությունների մյուս ուղղությունը նվիրված է Իրանի նշանավոր տիրակալ Նադիր շահի գործունեությանը վերաբերող սկզբնաղբյուրների հայտնաբերմանն ու հրատարակմանը: 2010 թ. լույս եմ ընծայել «Նադիր շահի դարաշրջանի պատմագրական հուշարձանները» գիրքը, որում ընդգրկված են Իրանի XVIII դարի պատմության երկու սկզբնաղբյուրների հայերեն թարգմանությունները` ընդարձակ առաջաբանով և ծանոթագրություններով:
Ակտիվորեն մասնակցում եմ նաև ադրբեջանցի «պատմաշինարարների» դեմ մղվող քարոզչական պայքարին: Այդ թեմայի շրջանակներում վերջերս լույս է տեսել իմ «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները» աշխատության ռուսերեն թարգմանությունը, Арцахские меликства и возникновение Карабахского ханства - http://ridr.ru/files/books/russkij-sbornik-issledovanija-po-istorii-rossii-tom-viii.pdf («Русский сборник», том VIII, Москва, 2010), Кончина азербайджанской историографии началась с выявления "поздних албанцев", (REGNUM, http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/polit/1483687.html#ixzz1hdwdkKPk) և մի շարք այլ հոդվածներ:
- Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները։
- Մասնակցել եմ մի շարք միջազգային և հանրապետական գիտաժողովների: Դրանցից կցանկանայի առանձնացնել ԱՊՀ երկրների պատմության ինստիտուտների ասոցիացիայի առաջին համաժողովը, որը կայացավ 2006 թ. սեպտեմբերին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում, ինչպես նաև այդ ասոցիացիայի կազմակերպած երկու միջազգային ամառային դպրոցները, որոնցից վերջինը` «20 лет СНГ: историко-культурное наследие» թեմայով, տեղի ունեցավ Ղրղզստանի Չոլպոն-Աթա քաղաքում, Իսսիկ-Կուլ գեղատեսիլ լճի ափին (12–19 հունիսի 2011 թ.):
Միջազգային գիտաժողովներից կցանկանայի նշել նաև ԼՂՀ կազմավորման 15-ամյակին նվիրված «ԼՂՀ անցյալը, ներկան և ապագան» ներկայացուցչական գիտաժողովը (21–24 հունիսի 2006 թ., Ստեփանակերտ), ինչպես նաև Մաշտոցի անվան Մատենադարանում տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովների շարքը` նվիրված Մատենադարանի հիմնադիր տնօրեն, ակադեմիկոս Լևոն Խաչիկյանի ծննդյան 90-ամյա տարելիցին (9–11 հոկտեմբերի 2008 թ.), Մատենադարանի հիմնադրման հիսնամյակին (20–22 հոկտեմբերի 2009 թ.) և, վերջապես, «Մատենադարանի հին ձեռագրերի իրանագիտական արժեքը» հայագիտական և իրանագիտական II միջազգային կոնգրեսին (18 մայիսի 2011 թ.): Մասնակցել եմ նաև մի քանի տասնյակ հանրապետական գիտաժողովների, որոնցից շատերն իրենց ներկայացուցչականությամբ և կարևորությամբ կարող են համեմատվել հայագիտական ցանկացած միջազգային գիտաժողովի հետ:
- Ի՞նչ կարգի հղումներ կան Ձեր աշխատանքներին, և ընդհանրապես, ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստացել:
- Իմ «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII–XIX դդ.» մենագրության հրապարակումից հետո այդ գրքի մասին հանրապետության գիտական հանդեսներում և մամուլում լույս տեսան շուրջ մեկ տասնյակ գրախոսություններ: Այդ աշխատությունը քանիցս հղված է «Հայոց պատմություն» նոր ակադեմիական բազմահատորյակի III հատորի առաջին գրքում (Երևան, 2010): Արցախի միջնադարյան պատմությանը նվիրված իմ մի շարք հոդվածներ հղված են նաև Րաֆֆու «Խամսայի մելիքությունները» հայտնի աշխատության իտալերեն թարգմանության մեջ, որը 2008 թ. լույս է ընծայել Միլանի «MIMESIS» հրատարակչությունը: Առհասարակ, Արցախի մելիքությունների պատմությանը նվիրված իմ վերոհիշյալ մենագրությունը և մի շարք հոդվածներ այժմ հղվում են Արցախի միջնադարյան պատմությանը վերաբերող գրեթե բոլոր աշխատություններում, թեկնածուական և դոկտորական ատենախոսություններում և այդ թեզերի հիմնադրույթներն արտացոլող սեղմագրերում:
- Ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված, և ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում գործող գիտնականների, գիտական խմբերի միջև։
- ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտը ակտիվորեն ներգրավված է ԱՊՀ երկրների պատմության ինստիտուտների ասոցիացիայի աշխատանքներում: Ինչպես արդեն նշեցի, ես ինքս մասնակցել եմ այդ միության անդրանիկ համաժողովին, որը գումարվել էր 2006 թ. Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում: Մեր ինստիտուտի աշխատակիցները և երիտասարդ գիտաշխատողները ակտիվորեն մասնակցում են այդ ընկերակցության շրջանակներում կազմակերպվող երիտասարդ պատմաբանների ամենամյա միջազգային ամառային դպրոցներին, որտեղ նրանց հնարավորություն է ընձեռվում ծանոթանալ պատմագիտության նորագույն նվաճումներին, ինչպես նաև անձնական հարաբերություններ հաստատել ԱՊՀ երկրների առաջավոր պատմաբանների հետ: Ի դեպ, այդ համագործակցության շրջանակներում 2009 թ. հունիսի 15–21-ը կայացած հերթական միջազգային ամառային դպրոցը` «История повседневности в изучении истории стран СНГ» թեմայով, որը նվիրված էր առօրեական պատմության հիմնախնդիրներին, տեղի ունեցավ հենց մեր ինստիտուտում: Այդ օրերին մենք հյուրընկալել էինք ԱՊՀ երկրների լավագույն պատմաբաններից շատերին: Մեր ինստիտուտը սերտորեն համագործակցում է նաև Սփյուռքի հայագիտական կենտրոնների և սփյուռքահայ հայտնի պատմաբանների հետ:
Չափազանց սերտ են մեր հարաբերությունները նաև ՀՀ Պաշտպանության նախարարության հետ: Այդ համագործակցության շրջանակներում մեր ինստիտուտի աշխատակիցները հաճախակի են դասախոսություններով հանդես գալիս հեռավոր և սահմանամերձ զորամասերում: Այդ ծրագրի շրջանակներում ես ինքս քանիցս դասախոսություններով հանդես եմ եկել մի շարք հեռավոր և սահմանամերձ զորամասերում, այդ թվում` Սրխավենդի և «Եղնիկներ» հայտնի զորամասերում:
Ինչ վերաբերում է Ձեր հարցի երկրորդ մասին, այն է` ՀՀ-ում գործող գիտնականների ներքին համագործակցության մակարդակին, ապա գտնում եմ, որ այն հեռու է բավարար լինելուց: Ինձ համար տեսանելի են նաև դրա պատճառները, սակայն սույն հարցազրույցի շրջանակներում չէի ցանկանա այդ մասին բարձրաձայնել:
- Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնորհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։
- Դրամաշնորհների երբեք չեմ դիմել, քանի որ ես հիմնականում զբաղվում եմ Արցախի մելիքությունների և հայ իշխանական տների պատմության հարցերով: Տրամաբանական է կարծել, որ այս և նմանատիպ հետազոտությունների համար օտարերկրյա որևէ կազմակերպություն ինձ դրամաշնորհ չի տրամադրի: Սակայն, պետք է ասեմ, որ դրամաշնորհներ չունենալու փաստն ինձ երբեք չի կաշկանդել նվիրումի հաշվին սկսած հերթական գիտական աշխատանքն իրականացնելու համար: Ի վերջո, չպետք է մոռանալ, որ դրամաշնորհը միջոց է, այլ ոչ թե նպատակ:
Ինչ վերաբերում է մրցանակներին և շնորհակալագրերին, ապա նշեմ, որ իմ «Նադիր շահի դարաշրջանի պատմագրական հուշարձանները» գրքի համար շնորհակալագիր եմ ստացել ՀՀ-ում Իրանի Իսլամական Հանրապետության արտակարգ և լիազոր դեսպան Սեյեդ Ալի Սաղաիյանից: Իր գրության մեջ մեծարգո դեսպանն այսպես էր արժևորել իմ աշխատանքը. «Անշուշտ, նման մնայուն ստեղծագործությունների հրատարակումը առավել կամրապնդի բարեկամ ու հարևան Իրանի Իսլամական Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության մշակութային հարաբերությունները և որպես փայլուն էջ հավետ կմնա երկկողմ հարաբերությունների պատմության մեջ» (քաղվածք շնորհակալագրին կցված ոչ պաշտոնական թարգմանությունից, 24.01.2011 թ.): Ես կարևորում եմ այս շնորհակալագիրը, քանի որ այն տրված է օտարերկրյա բարձրաստիճան դիվանագետի կողմից:
Նաև ՊԳՖԱ մրցանակակիր եմ: Իմ «Արցախի մելիքական տների տոհմածառերը» եռամաս հոդվածաշարը, որը լույս է տեսել Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության «Բազմավէպ» հեղինակավոր հանդեսի 2004–2006 թթ. երեք շարունակական համարներում, արժանացել է «Տաշիր» բարեգործական հիմնադրամի և «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» ֆեյսբուքյան նախաձեռնության խրախուսական մրցանակին` միջազգային գիտական հանդեսներում առավելագույն հղում ունեցող հոդվածների մրցույթում հաղթող ճանաչվելու համար:
- Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և ո՞րքան մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։
– Իմ չորս գրքերը և շուրջ հինգ տասնյակ գիտական հոդվածները ես գրել եմ առանց որևէ համահեղինակի: Առհասարակ, ես ինքս եմ հղանում իմ աշխատանքների գաղափարը, որից հետո իրականացնում եմ համապատասխան փաստերի հավաքումը, ինչին հետևում է բուն շարադրանքի փուլը: Այս ամենը, նայած աշխատանքի ծավալին ու բարդությանը, կարող է տևել մի քանի ամսից մինչև մի քանի տարի: Իմ ամենամեծ` «Արցախի մելիքությունները և մելիքական տները XVII–XIX դդ.» մեծածավալ աշխատությունն, օրինակ, ես գրել եմ շուրջ յոթ տարվա ընթացքում, իսկ «Նադիր շահի դարաշրջանի պատմագրական հուշարձանները» գիրքը հրատարակության եմ պատրաստել երեք տարում: Ունեմ նաև մի քանի անտիպ աշխատություններ, որոնց վրա աշխատում եմ տարիներ շարունակ:
.
Զրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը