ՀՀ ԳԱԱ Կենսաքիմիայի ինստիտուտի ավագ լաբորանտ Աննա Գյուլխանդանյանը 2011 թ.-ից սովորում է նույն ինստիտուտի հեռակա ասպիրանտուրայում։ Ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի կենսաբանության ֆակուլտետը: «Կենսաբանություն» մասնագիտությամբ մագիստրոս է` «Գենետիկա և բջջային կենսաբանություն» մասնագիտացմամբ, մագիստրոսական ավարտական աշխատանքը կատարել է գենետիկայի և բջջային կենսաբանության ամբիոնում:
Աննան աշխատում է լինել ակտիվ քաղաքացի և վարել աշխույժ ապրելակերպ…: Բացի ռուսերեն և անգլերեն օտար լեզուներից, գերազանց տիրապետում է նաև ֆրանսերեն լեզվին, աշխատում է «Կազա» շվեյցարական Մարդասիրական հիմնադրամի «Էսպաս» կենտրոնում` որպես ֆրանսախոսների ակումբի պատասխանատու: Անչափ սիրում և հետաքրքրվում է գեղասահքով, հաճախում է սահադաշտ, զբաղվում է ֆիտնեսով, պարով, սիրում է նաև սեղանի թենիս խաղալ։ Ազատ ժամանակն անցկացնում է ընկերների հետ: Մանուկ հասակում հաճախել է ջութակի դասերի. «Նվագել եմ Սայաթ-Նովայի անվան երաժշտական դպրոցի ջութակահարների համույթում»:
Այնուամենայնիվ, առաջին տեղում են բնական գիտությունները, որոնցով հերաքրքրվել է դեռ մանկուց: Դպրոցում ավելի նախընտրել է բնական գիտությունները ներկայացնող առարկաները (ֆիզիկա, մաթեմատիկա, կենսաբանություն), քան հումանիտար առարկաները` պատմություն, աշխարհագրություն և այլն: Ավարտել է ԵՊՀ-ին առընթեր Ա. Շահինյանի անվան Ֆիզիկամաթեմատիկական հատուկ դպրոցը: Դպրոցական տարիներին շատ էր սիրում ֆիզիկան և ուզում էր դառնալ ֆիզիկոս…: Սակայն հետաքրքրվում էր նաև կենսաբանությամբ, հատկապես հետաքրքիր էր մոլեկուլային մակարդակը` կյանքի ծագումը, ժառանգականության սկզբունքը, հիվանդությունների առաջացման պատճառները և դրանց բուժման մեխանիզմները: Այդպիսով, որոշեց համատեղել ֆիզիկան և կենսաբանությունը՝ ընդունվելով ԵՊՀ-ի կենսաբանության ֆակուլտետի «Կենսաֆիզիկա» բաժանմունքը:
Բակալավրական ավարտական աշխատանքը նվիրված էր արյան սպիտակուցների հետ պորֆիրինների փոխազդեցության հետազոտությանը: Այն ուղղված էր ուռուցքների ֆոտոդինամիկ թերապիայում կիրառվող պատրաստուկների` պորֆիրինների, սպեկտրալ հատկությունների ուսումնասիրությանը և արյան մեջ փոխադրիչ սպիտակուցների հետ դրանց փոխազդեցության հետազոտությանը:
Մասնագիտական առումով շրջադարձային էր մագիստրատուրայում մասնագիտության փոփոխությունը, երբ Կենսաֆիզիկայի անբիոնից փոխադրվեց Գենտիկայի և բջջային կենսաբանության ամբիոն. «Քանզի կարելի է ասել, որ հենց այդ ժամանակ իրականում սկսվեց իմ գիտական գործունեությունը»:
Մագիստրոսական թեզը վերնագրված է «Նոր պորֆիրինների ցիտոտոքսիկության և ֆոտոտոքսիկության ուսումնասիրությունը in vitro պայմաններում»։ Աշխատանքը նվիրված էր օնկոլոգիական հիվանդությունների բուժման ժամանակակից մեթոդներից մեկի` ուռուցքների ֆոտոդինամիկ թերապիայի համար արդյունավետ պատրաստուկների որոնմանը: Աշխատանքի նպատակն էր` ուսումնասիրել կատիոնային պորֆիրինների սպեկտրալ հատկությունները և դրանց կործանարար հնարավորության արդյունավետությունը քաղցկեղի բջիջների տարբեր կուլտուրաների վրա. ինչպես HeLa (արգանդի վզիկի քաղցկեղի էպիթելի բջիջներ)` բջիջների միաշերտ դասական կուլտուրայի վրա, այնպես էլ K-562 (խրոնիկ միելոիդ լեյկոզի լիմֆոբլաստների)` մարդու բջիջների սուսպենզիոն կուլտուրայի վրա:
Ներկա պահին շարունակում է ուսումնասիրել պորֆիրինները` որպես հակաբակտերիալ պատրաստուկներ, նրանց կապումը տարբեր նանոմասնիկների հետ և այդ նանոկոմպոզիտների ազդեցությունը հակաբիոտիկների դեմ կայուն մանրէների տարբեր շտամների ապաակտիվացման վրա: Ունի տպագրված 7 աշխատանք, այդ թվում 4-ը` արտասահմանյան գիտաժողովների աշխատանքների ժողովածուներում: Աշխատանքներում սովորաբար ընդգրկված են լինում 3-5 համահեղինակ. «Բարձր մակարդակի աշխատանք կատարելու համար և լավ արդյունքներ ունենալու համար անհնար է գործը անել միայնակ»:
Տվյալ պահին ներգրավված է 2 դրամաշնորհների աշխատանքներում (հայ-բելառուսական և ANSEF։ Վերջերս հաղթել է նաև «Ասպիրանտների հետազոտությունների աջակցության ծրագիր-2012» մրցույթում, ստացել դրամաշնորհ: Վերջին նախագծի ղեկավարն է։ Հայ-բելառուսական համագործակցության շրջանակներում գործուղվել է Բելառուսի ԳԱԱ Ֆիզիկայի ինստիտուտ, մասնակցել է համատեղ փորձերում` կանսաինժեներիայի բնագավառում: Կենսաինժեներիայի գիտական խումբը, որտեղ աշխատում է Աննան, համագործակցում է մի շարք արտասահմանյան առաջատար կենտրոնների հետ, այդ թվում՝ Ֆրանսիայի Նանտի Համալսարանի կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի, Գերմանիայի Մաքս Պլանկ մոլեկուլային կենսաբանության ինսրիտուտի, Մոսկվայի պետական համալսարանի Ֆիզիկաքիմիական կենսաբանության ինստիտուտի, Մոսկվայի քիմֆիզիկայի ինստուտի, Սարատովի Համալսարանի և մի շարք այլ կենտրոնների հետ:
Համարում է, որ միջազգային համագործակցությունը նպաստում է` ընդգրկվել համատեղ դրամաշնորհներում, կատարել համատեղ աշխատանքներ և ներկայացնել դրանք բարձր միջազգային ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում: Ներքին համագործակցություն նույնպես ունի մեծ նշանակություն, հնարավորություն է տալիս օգտվել այլ լաբորատորիաներում առկա ժամանակակից սարքերից, կատարել բարձր մակարդակի համատեղ փերձեր: Դա կարևոր է, սակայն՝ անբավարար, քանի որ, ցավոք սրտի, այդպիսի ժամանակակից սարքավորումներով հագեցած լաբորատորիաները եզակի են Հայաստանում:
Զրուցեցինք նաև Հայաստանում գիտության վիճակի, առկա հիմնական հարցերի ու խնդիրների մասին։
-Գիտությունը Հայաստանում պարզապես չի գնահատվում: Պատճառները շատ են և տարատեսակ: Երբեմն այն հարցին, թե՝ ինչո՞վ ես զբաղվում, եթե պատասխանես` գիտությամբ, ապա պարզապես ապշեցնող արձագանքի կհանդիպես. “Հայաստանում ի՞նչ գիտություն… ու՞մ է պետք… Բա հետո ի՞նչ ես անելու… ոչ մի ապագա չկա Հայաստանում գիտնականների համար… Դե ինչքա՞ն պիտի լինի որ քո ստացած աշխատավարձը…”: Ասես` անես մի գործ, որը չի հարգվում և ոչ ոքի պետք էլ չէ, ասես` մեր երկրում անիմաստ մի բանով զբաղվես: Հայաստանում ավելի պահանջված և գնահատված են հումանիտար մասնագիտությունները: Ինքս մի քանի անգամ կանգնել եմ երկընտրանքի առաջ, մտածել եմ թողնել գիտությունը, աշխատել ուրիշ բնագավառում, բայց դեռ կարողանում եմ ինքս ինձ հույս տալ և համոզել, որ մոտ ապագայում մի բան կփոխվի, և գիտության վիճակը կլավանա Հայաստանում: Բայց համոզված չեմ, որ ունակ եմ անվերջ սպասել այդ օրվան…
Թերֆինանսավորման գլխավոր պատճառներից մեկը պետության բյուջեից անբավարար միջոցներ տրամադրելն է, և կարծում եմ, որ պետք է սկսել հենց այդտեղից:
Մրցանակներն ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններն, իհարկե, մեծ խթան են հանդիսանում մեզ համար, մոտիվացնում են հետագա գիտական գործունեությանը: Կարծում եմ` դրանք անհրաժեշտ են, բայց ո՛չ բավարար: Դա ժամանակավոր և ոչ կայուն խրախուսող ձեռքբերում է: Այդպիսի մրցանակների ու մրցանակաբաշխությունների ավելացումն, իհարկե, լավ է, դրանք անշուշտ ազդում են Հայաստանում գիտության ընդհանուր վիճակի լավացման վրա: Բայց միայն այդ տիպի աջակցմամբ հարցը չի լուծվի: Գիտնականը պետք է ունենա բավարար չափով կայուն եկամուտ: Եվ դրանով պետք է զբաղվեն առաջին հերթին պետական կառույցները:
Չափանիշների վեաբերյալ։ Կարծում եմ, կիրառվող երկու չափանիշներն էլ շատ կարևոր են` և՛ ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, և՛ հոդվածների հղումների թիվը: Ուստի, մրցանակաբաշխություններն օբյեկտիվորեն անցկացնելու համար երկու չափանիշներն էլ պետք է հաշվի առնել միաժամանակ: Առհասարակ, «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգի հաղթողին որոշելու համար, կարևորագույն չափանիշ է հանդիսանում աշխատանքի արդիականությունը, թե որքանով է տվյալ աշխատանքն արդիական մեր օրերում, և որքանով այն կարող է կիրառելի լինել՝ ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ արտասահմանում:
Այս պարագայում միայն մեկ չափանիշ հաշվի առնելը չի կարող օբյեկտիվ լինել: Աշխատանքը կարող է տպագրված լինել որոշակի ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրում, բայց հղումներ չունենա, կամ ունենա մի քանիսը, ուստի նշանակում է, որ աշխատանքը այդքան էլ արդիական չէ: Առանց ազդեցության գործակցի ամսագրում տպագրված, բայց լավ և արդիական աշխատանքն, այնուամենայնիվ, հղումներ կունենա: Դրա համար կարևոր է հաշվի առնել հղումների քանակը: Սակայն, քանի որ բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրվող աշխատանքները ավելի շատ են կարդացվում և ավելի կիրառելի են, ուստի և ավելի հաճախ են հղվում, հետևաբար` կարևոր է հաշվի առնել նաև ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում տպագրությունների քանակը:
Փորձարարների և տեսաբանների հարցը։ Իրականում այդ խնդիրը առկա է գիտական բոլոր ոլորտներում: Փորձարարների համար շատ կարևոր են արտասահմանյան, ինչպես նաև ներպետական համագործակցությունները, քանի որ լուրջ աշխատանք միայնակ չես անի, ուղղակի անհնար է: Իսկ ստեղծել կապեր արտասահմանյան խոշոր կենտրոնների հետ, այդքան էլ հեշտ չէ: Մինչդեռ տեսաբանների համար այդ համագործակցությունները այդքան էլ անհրաժեշտ պայման չեն: Ուստի, նրանց համար լուրջ աշխատանք ունենալն ավելի հեշտ է դառնում. ունես մտքեր, խելք, հետաքրքիր գաղափարներ` կարող ես լավ աշխատանք ներկայացնել: Որպեսզի պայմաններն ավելի ընդունելի դառնան, կարելի է, օրինակ, մրցանակաբաշխություններում տեղերն առանձին բաշխել, այսինքն, առանձին մրցույթ անցկացնել տեսաբանների համար, և առանձին` փորձարարների համար, ասել է, թե` առանձին տեղեր հատկացնել փորձարարների և տեսաբանների համար:
Երիտասարդ գիտնականների խնդիրները։ Ցածր աշխատավարձ, սարքավորումների պակաս, աշխատելու անբարենպաստ պայմաններ և այլն` ո՞րը թվարկես :( Կարծում եմ, այս բոլորը վերացնելու համար կպահանջվի բավականին երկար ժամանակ…
Պայքարելը։ Կարծում եմ` կարևոր է։ Պե՛տք է պայքարել՝ գիտության ոլորտում առկա բազմաթիվ խնդիրների լուծման համար, քանզի, ի վերջո, բոլորս էլ ուզում ենք, որ մեր երկիրը զարգանա և առաջընթաց ապրի: Պայքարը ելնում է ոչ միայն սեփական շահերից, այլ նաև պետական և, ինչ-որ տեղ, հայրենասիրական շահերից: Ինչո՞ւ պետք է իր երկրի քաղաքացին հեռանա հայրենիքից, որտեղ ծնվել ու մեծացել է, գնա օտար երկիր, եթե համապատասխան պայմանների առկայության դեպքում գիտնականը կարող է մնալ իր հայրենիքում, զբաղվել իր գործով, ապահովել իր ընտանիքի բարեկեցությունը, և իր հաջողությունները օգտագործել և ներդնել իր իսկ երկրի զարգացման համար: Դրա համար էլ պայքարում են՝ դեռ չկորցնելով հավատը, որ կհասնեն որևիցե արդյունքի, և մի օր մենք էլ կլինենք գիտության ոլորտում զարգացած երկիր:
Իհարկե գիտնականի միակ գործը չի կարող լինել բացառապես գիտությամբ զբաղվելը՝ առանց նյութականի մասին մտածելու: Առանց նյութականի, վերջիվերջո, ապրելն ու գոյատևելն ուղղակի անհնար է:
Գիտությամբ զբաղվելու ցանկություն երիտասարդի մոտ պետք է առաջացնել ուսման վաղ փուլերում: Ցավոք, մեր ԲՈՒՀ-երը ամենևին համալրված չեն նոր ու ժամանակակից սարքավորումներով, և ուսանողը գրեթե երբեք հնարավորություն չունի՝ գործնականորեն փորձելու այն, ինչը պարզապես սովորում է տեսականորեն: Բնականաբար, այդպես լավ մասնագետ չես դառնա: Գիտության մեջ շատ կարևոր է գործնական պրակտիկան, բայց ինչպե՞ս դա իրագործել, եթե չկան համապատասխան պայմաններ, սարքավորումներ և նյութեր: Տեսական գիտելիքներ ունենալը շատ կարևոր է և անհրաժեշտ, բայց բավարար չէ: Կարծում եմ` շատ կարևոր է գիտահետազոտական ինստիտուտներում և ԲՈՒՀ-երում բարենպաստ պայմաններ ստեղծելը՝ գիտության զարգացման համար: Պետությունը պե՛տք է մեծացնի գիտությանը և կրթությանը տրամադրող բյուջեն:
Բարեբախտաբար, ես իմ ոլորտում մինչ օրս այդքան էլ չեմ տուժել կոռուպցիայից, չնայած չեմ կարող ասել, որ այն բացարձակապես բացակայում է: Իմ աշխատանքը երբեք չի շահագործել իմ մինչ օրս ունեցած ղեկավարից ոչ ոք:
Սեռը, ըստ իս, զգալի խնդիր չի հանդիսանում Հայաստանում և խոչընդոտներ չի առաջացնում՝ հաջողված կարիերա ստեղծելու ճանապարհին, մանավանդ՝ գիտության ոլորտում: Ունես խելք, մի քիչ էլ ճարպիկ ես, ուրեմն՝ կարող ես հաջողությունների հասնել:
PostDoc համակարգը ներկա պահին Հայաստանում ներդնել ուղղակի անհնար է, քանի որ բացակայում են համապատասխան միջազգային մակարդակի գիտական կենտրոններ: Իրականում, դա շատ կարևոր աստիճան է երիտասարդ գիտնականի համար, և այն կնպաստի գիտնականի ինտեգրմանը միջազգային գիտական համակարգին:
Արտասահմանում դեռ չեմ աշխատել: Կուզենայի ավելի շատ մասնակցել արտասահմանյան գիտաժողովներին և դպրոցներին, քանզի շատ եմ կարևորում արտասահմանյան մասնագետների և գիտնականների հետ շփումը, գիտական փորձի ձեռքբերումն ու փոխանակումը և միջազգային հայտնի կենտրոնների հետ կապերի ստեղծումը: Կուզենայի դառնալ այնպիսի մասնագետ, որ հետագայում կարողանայի օգուտ տալ իմ երկրին:
Ցավոք, ներկայում լավ պոտենցիալ ունեցող շատ երիտասարդ մասնագետներ աշխատում են Հայաստանում չմնալ և արտագաղթում են երկրից՝ ցանկանալով աշխատել գիտության համար ավելի նպաստավոր պայմաններում, նոր սարքավորումներով հագեցած հայտնի կենտրոններում, լինել ավելի պահանջված և լավ վարձատրվող մասնագետ:
Ափսոս է, որ երկիրը կորցնում է այդպիսի երիտասարդների, որովհետև հարց է առաջանում՝ իսկ ովքե՞ր են լինելու Հայաստանի ապագան, ովքե՞ր են դասավանդելու է՛լ ավելի երիտասարդ սերնդին… Չ՞է որ գիտության նվաճումներով է հզոր երկիրը…
Երիտասարդ գիտնականներին ու, ընդհանրապես, գիտական հանրությանը մաղթում եմ համբերություն, հույս, հավատ, նորանոր նվաճումներ գիտական ոլորտում: Ինչպես նաև՝ առողջություն, սեր և բարություն:
Զրուցեց Մանե Հակոբյանը