Վազգեն Սարգսյանը ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու է, աշխատում է Երևանի պետական համալսարանի Հեռանկարային հետազոտությունների միջազգային կենտրոնում (ՀՀՄԿ)։ Զբաղվում է տեսական միջուկային ֆիզիկայով, ավելի կոնկրետ՝ ծանր իոններով միջուկային ռեակցիաների մեխանիզմների բացահայտման, նոր գերծանր միջուկների ստացման և այդ միջուկների կառուցվածքի ուսումնասիրությամբ. «Քանի որ նշված խնդիրները շատ ծավալուն են, և ստացված արդյունքները ողջ գիտական խմբի հետազոտությունների արդյունքն են, ապա չի կարելի հաջողությունները վերագրել միայն ինձ: Իսկ հաջողություններ իրոք արձանագրել ենք, քանի որ մեր կողմից առաջարկված տեսական մոտեցումները գտել են իրենց փորձարարական ապացույցները, և ընդունված են ամբողջ գիտական հանրության կողմից»:
- Վազգեն, ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները, ինչպիսի՞ արձագանքներ կան։
- Ընդհանրապես, գիտական ֆորումներին մասնակցելը և ելույթներով հանդես գալը մեր աշխատանքի մի մասն է կազմում: Դա մի հարթակ է, որը հնարավորություն է տալիս շփվել տվյալ բնագավառում ընդգրկված մարդկանց հետ, փոխանակել մտքեր, և, ինչո՞ւ չէ, սովորել ու փորձ ձեռք բերել: Սովորաբար, գիտաժողովների ընթացքում են ստեղծվում նոր կապեր, համագործակցության հնարավորություններ և նման միջոցառումներն են թույլ տալիս մնալ արդի գիտական խնդիրների շրջանակներում: Իմ աշխատանքները ներկայացվել են, օրինակ, հետևյալ միջազգային գիտաժողովներում՝ The International Conference on 2nd EUROPEAN RADIOACTIVE ION BEAM'10, Village de Vacances de Lamoura, (France), June 6-11, 2010; Quasifission Process in Heavy Ion Reactions, Messina, (Italy), November 8-9, 2010; 5th International Conference FUSION11, Saint-Malo (France), May 2-6, 2011; ”Extremes of the Nuclear Landscape”, Zakopane (Poland) August 27 - September 2, 2012; Conf. on Clustering aspects of nuclear structure and dynamics, Debrecen (Hungary), September 24-28, 2012; Inter. Conf. on Nuclear Structure and Related Topics (NSRT2012), Dubna (Russia), July 2-7, 2012.
Ինչ վերաբերում է հղումներին, ապա իրոք դրանք կարևոր ցուցանիշ են և արտացոլում են կատարված աշխատանքների կարևորությունն ու հայտնիությունը: Չեմ կարող հստակ նշել, թե իմ որ աշխատանքն ինչքան հղում է ստացել, բայց աշխատանքները, որ կատարվել են մի քանի տարի առաջ, միջինում ունեն 10-15 հղում: Որպես արձագանք՝ նշեմ, օրինակ, որ բոլորովին վերջերս ինձ դիմեցին Գերմանիայից և խնդրեցին կատարել որոշակի հաշվարկներ GSI կենտրոնում պլանավորված փորձերի համար, որոնցում պլանավորվում է ստանալ ծանր միջուկների նոր իզոտոպներ: Դա իհարկե մեծ ձեռքբերում եմ համարում:
- Ի՞նչ միջազգային գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված և ինչպիսի՞ն է դրա արդյունավետությունն ու օգտակարությունը։
- Նախ նշեմ, որ հիմա գտնվում եմ գործուղման մեջ Միջուկային հետազոտությունների միացյալ ինստիտուտում (ՄՀՄԻ, Դուբնա) և աշխատում եմ տեսական ֆիզիկայի լաբորատորիայում: Այստեղ, իհարկե, անհամեմատ շատ են համագործակցության տարբեր հնարավորությունները, քանի որ այս ինստիտուտը համարվում է միջուկային ֆիզիկայի բնագավառի առաջատարներից մեկը: Օրինակ, մեր խումբը համագործակցում է Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Չինաստանի, Լեհաստանի և Ռումինիայի տարբեր գիտական կենտրոնների հետ: Վերջերս կապեր են հաստատվել նաև Հարավային Կորեայի հետ: Եվ քանի որ այս ինստիտուտն ինքն է հանդիսանում միջազգային կենտրոն, ապա ինտեգրվածության աստիճանը այլ երկրների գիտական համակարգերի հետ բավականին բարձր է:
Ընդհանրապես, գիտության մեջ կա ընդհանուր տենդենցիա՝ խորացնելու և լայնացնելու համագործակցությունն այլ երկրների հետ: Եվ դա բնական է, քանի որ արդի գիտական խնդիրները պահանջում են հսկայական ֆինանսական ու մարդկային ռեսուրսներ: Օրինակ, փորձերը, որ կատարվում են բարձր էներգիաներով մասնիկների ֆիզիկայում, պահանջում են մի քանի անգամ ավելի շատ ֆինանսական միջոցներ, քան մեր երկրի ամբողջ բյուջեն է: Եվ, բնականաբար, նման միջոցներ կարող են ապահովվել միայն տարբեր երկրների համատեղ ուժերով:
Նույնը կարելի է ասել նաև մարդկային ռեսուրսների մասին: Այդ ինտեգրվածությունը բխում է նաև առանձին երկրների շահերից, քանի որ, ներդնելով միայն ռեսուրսների որոշակի մասը, հնարավորություն է ստեղծվում օգտվել ընդհանուր արդյունքից: Ընդհանրապես, գիտությունն այն բնագավառն է, որ չի կարող զարգանալ և մնալ արդի մեկուսացման պայմաններում: Անկասկած, գիտական խմբերը համագործակցությունից կարող են միայն շահել:
- Ի՞նչ գիտական դրամաշնորհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։
- Գիտական դրամաշնորհ ստացել եմ մի քանի անգամ ռուսական հիմնարար հետազոտությունների հիմնադրամից՝ գտնվելով գործուղման մեջ ՄՀՄԻ-ում: Ստացել եմ նաև Լեոնարդ Էյլերի անվան կրթաթոշակ՝ Գերմանական ակադեմիական փոխանակումների ծառայությունից (DAAD) և Եվրոպական ֆիզիկոսների միության (EPS) կողմից, որը հնարավորություն է ընձեռել՝ մագիստրոսական և ասպիրանտական կրթության որոշ մասն իրականացնել Գերմանական համալսարաններում:
Անշուշտ, դրամաշնորհները գիտության ֆինանսավորման կարևոր մասն են կազմում: Որոշ դեպքերում, երբ, օրինակ, թեմատիկ ֆինանսավորման մեջ չեն ընդգրկվում միջոցներ՝ սարքավորումների կամ աշխատանքն իրականացնելու այլ միջոցների համար, դրամաշնորհները դառնում են միակ միջոցը՝ ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու: Դա հատկապես կարևոր է փորձարարական գիտությունների համար: Ի՞նչ խոսք, դրամաշնորհները օգտագործվում են նաև գիտաժողովներին մասնակցելու ծախսերը հոգալու համար, որոնց նշանակության մասին ես արդեն խոսեցի: Հեռանկարների մասին դժվար է անել կանխատեսումներ, կարելի է միայն հուսալ, որ դրամաշնորհներ կտրվեն ավելի շատ, ավելի բազմազան և ավելի թափանցիկ եղանակներով:
- Ինչի՞ հետևանք է Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորումը և տեսնո՞ւմ եք արդյոք լուծման ուղիներ։
- Իմ կարծիքով, պատճառը միայն մեկ հանգամանք չէ: Ֆիզիկայում, սովորաբար, բարդ երևույթներ ուսումնասիրելիս, կատարում են մոտավորություններ: Առաջին մոտավորությունը տալիս է հիմնական արդյունքը, իսկ հետագա մոտավորությունները ճշտում են մտցնում հիմնական արդյունքի մեջ:
Եթե այս պատկերացումները կիրառենք թերֆինանսավորման խնդրի նկատմամբ, ապա, առաջին մոտավորությամբ, դրա պատճառը մեր տնտեսության վիճակն է: Կարո՞ղ է արդյոք գիտությունը ֆինանսավորվել մի տնտեսության կողմից, որի համար այն հետաքրքրություն չի ներկայացնում: Այսինքն, Հայաստանում նույնիսկ եթե հասարակությունը տարված լինի միայն գիտությամբ, և համապատասխան օղակներն օր ու գիշեր մտածեն միայն գիտության ֆինանսավորման մասին, միևնույն է, մենք չենք ունենա այնպիսի ֆինանսավորում, ինչպիսին զարգացած երկրներում է, քանի դեռ չունենք այդ երկրների նման տնտեսություն:
Ես մասնագետ չեմ, և դժվար թե առաջարկեմ տնտեսությունը վերափոխելու տարբերակներ, սակայն, իմ կարծիքով, նման արագ ձևափոխման ճանապարհներ կարելի է գտնել: Իսկ ահա այն, ինչ հնարավոր չի լինի արագ վերականգնել, դա գիտական դպրոցներն են և գիտական պոտենցիալը: Իմ կարծիքով, գիտական պոտենցիալը պահելու միակ հնարավորությունը միջազգային կառույցներին ինտեգրվելն է: Դա հնարավորություն կտա հուսալ, որ տնտեսության կարգավորման դեպքում մենք կկարողանանք համեմատաբար արագ վերականգնել բացթողումները և ստեղծել նոր ու արդիական գիտական կենտրոններ:
- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։ Եվ նա չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին
- Գիտնականը դադարում է գիտնական լինել միայն այն ժամանակ, երբ չի տալիս գիտական արդյունք: Իսկ իսկական գիտնականը նա է, ով հետևում է գիտական էթիկային, օրինակ, չի կեղծում ստացված արդյունքները, բարեխիղճ և պատասխանատու է վերաբերում սեփական գործին և արդյունքներին: Կարելի է լինել մեծ գիտնական, բայց, օրինակ, ո՛չ հայրենասեր կամ անպարկեշտ կամ, ասենք, մեծամիտ :) Ինչո՞ւ եմ ես դա նշում, որովհետև գիտնականին վերագրվում են հատկություններ, որոնք ընդհանրապես կապ չունեն գիտնական լինել-չլինելու հետ: Ուղղակի, գիտնականները, ինչպես մյուս բոլոր մասնագիտությունների տեր մարդիկ, ունեն տարբեր բնավորություններ: Որոշները պատրաստ են պայքարել, իսկ որոշները նախընտրում են հարմարվել, որոշները պատրաստ են ստիպել, իսկ մյուսները զիջում են ամեն ինչում:
Գիտնականները հասարակության սովորական շերտ են՝ նրան հատուկ բոլոր հատկանիշերուվ: Պահանջում է նա նյութական բարիքներ, թե ոչ՝ ընդհանրապես կապված չեն նրա լավ գիտնական լինելու կամ չլինելու հետ: Եթե նա տալիս է լավ գիտական արդյունք, ապա նա գիտնական է: Ինչ վերաբերում է ամբողջ ժամանակը բացառապես գիտությանը նվիրելուն, դա նույնպես դեռ լավ գիտնական լինելու չափանիշ չէ: Օրինակ, Լանդաուն սովորաբար աշխատում էր կես օր, իսկ Էյնշտեյնը ավելի շատ զբոսնում էր, քան աշխատում: Կրկնում եմ՝ գիտնականը դադարում է գիտնական լինել, եթե չի տալիս գիտական արդյունք:
Իսկ երիտասարդ գիտնականների ֆեյսբուքյան նախաձեռնությունը կարող է միայն ուրախացնել: Ավելին, իմ կարծիքով, սա մեր հասարակության մեջ տեղի ունեցած խորքային փոփոխությունների արտահայտումներից մեկն է: Ցանկացած զարգացած հասարակության մեջ պահանջը իշխանությունների նկատմամբ ներկայացվում է ներքևից և հաճախ՝ նման նախաձեռնությունների միջոցով:
Եվ եթե մեր հասարակությունը հասել է այն գիտակցությանը, որ իշխանություններին կարելի է պահանջ ներկայացնել, այլ ոչ թե խնդրել, դա ողջունելի է: Եվ իհարկե, պատահական չէ, որ դա իրականացավ հենց երիտասարդ գիտնականների կողմից, քանի որ երիտասարդներն են հասարակության ամենաակտիվ շերտը, իսկ գիտնականներն ինչ-որ տեղ պետք է հանդիսանան նման հասարակական շարժումների առաջավորներից:
- Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցերում։
- Դրական միտումներ տեսնում եմ: Կարելի՞ է արդյոք դա բավարար համարել, դժվարանում եմ պատասխանել, քանի որ չեմ պատկերացնում այն աշխատանքի ծավալները, որ անհրաժեշտ է կատարել:
- Որքա՞ն է տարածված գիտական աշխարհում կոռուպցիան։
Այդ հարցին չեմ կարող պատասխանել, քանի որ անձամբ ես չեմ հանդիպել: Ասեմ ավելին, ես ոչ մի համատեղ աշխատանք չունեմ իմ վերադասների հետ: Ինչ վերաբերում է կոռուպցիային, ապա եթե երկրում կա կոռուպցիա բոլոր օղակներում, և որի մասին խոսվում է նույնիսկ ամենաբարձր մակարդակով, ապա մի՞թե կարող է կոռուպցիա չլինել առանձին մի ճյուղում: Հարց կարող է լինել միայն մասշտաբների մասին: Չտիրապետելով բավարար վիճակագրական տվյալների՝ ճիշտ չի լինի գնահատականներ տալ: Ուղղակի, եթե վերցնենք գիտությունը՝ որպես համակարգ, ապա քանի որ ֆինանսական հոսքերն այստեղ մեծ չեն և համեմատաբար թափանցիկ են, կարելի է ենթադրել, որ գիտական համակարգն, ըստ ամենայնի, ամենաքիչ կոռումպացված համակարգն է:
- Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք՝ Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։
- Աշխատել եմ Գերմանիայում և Ֆրանսիայում: Երկարատև գործուղման մեջ եմ գտնվել ՄՀՄԻ-ում: Եթե հաշվենք նաև գործուղումները տարբեր երկրներ, ապա ավելի քան 8 տարի: Առաջինը, որ խիստ աչքի է ընկնում, դա գիտական միջավայրն է: Օրինակ, Ֆրանսիայում գիտական սեմինարի մասնակիցների միջին տարիքը հազիվ թե հասնի 40–ի: Չինաստանում, օրինակ, որոշ գիտական խմբերում ասպիրանտները պարտավոր են մասնակցել բոլոր գիտական ելույթներին և փորձել հարցեր տալ անգլերեն լեզվով: Դրա միջոցով նրանք փորձում են անկաշկանդ դարձնել իրենց ապագա երիտասարդ գիտնականներին:
Տարբերություններն իհարկե շատ են: Որոշ դեպքերում այդ տարբերությունները պայմանավորված են այն ուղով, որով անցել է գիտությունն այդ երկրներում, որոշ դեպքերում՝ ֆինանսական հնարավորություններով, իսկ որոշ դեպքերում՝ այն քաղաքականությամբ, որ վարում է տվյալ գիտական հաստատությունը: Ցանկացած դեպքում, գլխավոր նպատակը պետք է լինի՝ ստեղծել միջավայր, որտեղ հաճելի կլինի աշխատել:
- Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։
- Դժվար հարց է: Իմ կարծիքով, գիտնականը պետք է ունենա ազատ տեղաշարժվելու հնարավորություն: Գիտության մեջ դա անհրաժեշտ պայման է: Իսկ աճի համար միշտ պետք է ձգտել մրցակցության և միջավայրի, որը դրա հնարավորությունը կտա: Հուսով եմ, որ որոշ ժամանակ անց նման պայմաններ կստեղծվեն նաև Հայաստանում:
Ի՞նչ կմաղթեք հայաստանյան գիտական հանրությանը։
Կմաղթեի հաղթանակներ, և՝ ո՛չ միայն գիտական բնագավառում:
.
Զրուցեց Մանե Հակոբյանը