Արցախ տանող Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհն այդ օրը մի առանձին հմայք ուներ: Օրը տաք էր ու ջինջ, եւ Արտաշատի մարզի ողջ երկայնքով մեզ ուղեկցում էր Մասիսը, որի ձյունածածկ գագաթն ու փափուկ ուրվագծերը յուրաքանչյուր հայիս համար այնքան ծանոթ են ու այնպես հարազատ: Մեքենայի ապակիների ետեւում աշուն էր, որ ձգվում էր մինչեւ Մասիսի ձյունատարած լանջերն ու հիշեցնում մոտալուտ ձմռան մասին: Այդ օրը հեռուն ու մոտիկն այնքան մոտ էին, որ թվում էր, թե մոտենաս, հեռվին էլ կհասնես, թեեւ մտքերդ կշարունակեն թափառել հեռվում:
Բնությունը միայն բնապատկեր չէ, գույներ չէ միայն՝ երանգներով լի: Բնությունը տրամադրություն է, տերեւներին, որ ամեն պահ փոխում են գույն ու երանգ եւ անհոգ շաղ գալիս շուրջ բոլոր՝ չճանաչելով եւ ոչ մի սահման: Աշնանն ամառվանից ձգվող ջերմությունն իր մեջ է առնում մոտալուտ սառը շունչն ու դառնում ձմեռ…եւ ուրախություն ու տրտմություն խառնվում են իրար:
Ճանապարհը, որ անցել եմ տասնյակ անգամներ, նման տարվա այս եղանակին թե տխրություն եւ թե ուրախություն բերեց ինձ: Կանգ առանք Արենի գյուղի մոտ, որտեղ ճամփեզրին շարված, բնակիչները տարին բոլոր իրենց հավաքած բերքն ու ամբարած բարիքն են առաջարկում անցնող մեքենաների ուղեւորներին:
Կարճատեւ կանգառի ընթացքում տեսածս ու լսածս ինձ ուղեկցեցին մինչեւ Բերձոր: Արենին այսօր ունի 2500 բնակիչ, 1200 ընտրող, արդեն ինը տարի է, ինչ աշնանն անցկացվում է գինու փառատոն, որի ընթացքում բնակիչներն ունենում են 100 000-ից մինչեւ անգամ 1միլիոն դրամ եկամուտ: Գինու փառատոնին բնակիչներն անհամբերությամբ են սպասում: Ձմռան շեմին հոգսերը շատ են: Շատ են նաեւ գյուղի շրջանավարտները, ովքեր բարձր առաջադիմություն ունեն եւ ուսումը հաջողությամբ շարունակում են բարձրագույն հաստատություններում: Այս ամենը պատմելուց հետո արենցի ամուսինները մեզ մեկնեցին լավաշի մեջ փաթաթված տնական ղաուրման եւ մաղթեցին՝ բարի ճանապարհ: Իսկ ճանապարհն ի սկզբանե ԲԱՐԻ էր. չէ որ այսօր կա ճանապարհ, որ ձգվում է Գորիսից մինչեւ Ստեփանակերտ եւ նաեւ այդ ճանապարհն է մարդկանց բերում Արենի:
Այս անգամ մեր ճանապարհն անցավ Բերձորով, որի բնակիչները շուտով կունենան ջուր, Շուշիով, որտեղ կառուցվող արհեստագործական ուսումնարանի աշակերտները տարիներ անց կդառնան հյուսն, փականագործ, ատաղձագործ եւ կշենացնեն իրենց հայրենին: Մեր հայրենակիցների նվիրաբերված միջոցները Շուշիում, Քարին Տակում շուտով կդառնան ծնողազուրկ երեխաների խնամքի կենտրոն, գյուղացիների համար համայնքային կենտրոն, դպրոցի սպորտդահլիճ ու ջրագիծ, ինչպես որ դրամահավաք հեռախոսազանգերն են կարճ ժամանակ անց դառնում դպրոց, մանկապարտեզ ու հիվանդանոց:
Արդեն Արցախում, 2005-ին համայն հայության ուժերով կառուցված Հյուսիս-հարավն էլ մեզ տարավ Պատարա, Խանձք, Նոր Մարաղա, Շոշ, Կարմիր շուկա, Թաղավարդ, Խաչմաչ, Ակնաղբյուր համայնքներով, ուր խնդիրները բազմաթիվ են, բայց կիսակառույցների առատությունից ու շինհրապարակում լսվող մեքենաների ձայնից լցվում ես հավատով, որ դժվարությունները թեեւ շատ, բայց մի օր կմնան ետեւում, եթե չկորցնենք հավատն ու մեջք-մեջքի տանք:
Հսկայական տապչան կոչված մետաղե տակառների մեջ անձրեւաջուր են հավաքում՝ իրենց կենցաղային կարիքները հոգալու եւ անասուներին ջուր տալու համար, իսկ խմելու ջուրն էլ հեռավոր մի աղբյուրից ավանակներով են կրում: Ծովի մակերեւույթից շուրջ 1055 մ բարձրության վրա գտնվող այս համայնքում ձմռան սառը շունչն առավել սուր ես զգում, երբ տեսնում ես փայտի կապոցներով բեռնված ավանակներին: Այս մունջ կենդանիները տան անդամի նման ցանկալի են Արցախի սարերում ու անտառներում ցրված գյուղերում: Նոր բացված շինհրապարակն էլ ամիսներ անց Մուշկապատում կդառնա համայնքին սպասարկող մի մեծ հավաքատեղի, որտեղ գյուղացիները միասին կկարճեն իրենց ձմեռները, կկիսեն ուրախություն ու տխրություն, կհոգան համայնքի խնդիրները, թեւ ու թիկունք կլինեն միմյանց: Համայնքային կենտրոն կոչված այս շինությունների ավարտին անհամբերությամբ են սպասում նաեւ Պատարա, Նոր Մարաղա, Խանձք, Կարմիր Շուկա, Խաչմաչ, Ակնաղբյուր համայնքներում:
Հետդարձի ճանապարհը՝ որ Մարտակերտից մինչեւ Վարդենիս ձգվում է Դրմբոն, Գետավան, Սոտք համայնքների միջով, խառը զգացմունքերի տեղի պիտի տար. աղքատ ու մաքառող գյուղեր, ուր գնալով պակասում է տանիքից ելնող ծուխը, գյուղամիջյան ճանապարհով գլխիկոր ու աննպատակ քայլող անասուններ, խունացած գույներով մետաղյա դարպասներ՝ որ այլեւս օջախ չեն, այլ դարպաս լքված տան: Տուն, բայց ոչ գյուղ է եղածը, եւ ցուցանակներ, որ դեռ ստիպում են աջ ու ձախ նայել ու աչքերով բնակավայր որոնել: Այս ճանապարհին լավաշի մեջ փաթաթված ղաուրմա չկար...Աստված գիտե, թե այստեղ վերջին անգամ երբ են ղաուրմա կերել:
Թվում էր, թե ինձ հանդիպած գյուղացու մոլորված հայացքն ու ընտանիքի հոգսերը կծանրանան հոգումս եւ մտովի կուղեկցեն ինձ մինչեւ տուն, թեեւ օրը բարեհաճ էր, իսկ բնությունը` գերող: Բայց այն ինչ տեսանք Չափառում, անսպասելի էր ու այնքան հուսառատ, որ տխրություն չկար, երբ տեսա հյուղակ հիշեցնող խարխուլ մի շինություն, որը դպրոցն էր`մետաղաձույլ զանգը մուտքի առջեւ կախված: Այս զանգերը վաղուց արդեն հանգրվանել են հայրենի թանգարաններում: Տխրություն չկար, քանի որ հենց կողքին վեր բարձրացող երկհարկանի կիսակառույցը գյուղի վաղվա դպրոցն էր, իսկ քիչ հեռու տրակտորը լայն շրջագծերով ճանապարհ էր բացում, որ պիտի բարեկարգվեր ու գյուղն անտառի միջով կապեր Մարտակերտից Վարդենիս ձգվող վաղվա մայրուղուն: Կիսակառույց դպրոցի տանիքից պարզ երեւում էին երկու վարդագույն շինություն` գյուղի նորակառույց մանկապարտեզն ու հավաքների դահլիճը, ուր գյուղացիները նշում են իրենց տոներն ու կիսում վիշտը: Չափառում ընտանիքի հայրերն ու զավակները հեռուներից տուն են դառնում, հող մշակում, անասուն պահում կամ աշխատում գյուղի շինհրապարակներում: Այստեղ գյուղացին շինական է, որ ուժ է առնում իր հողից եւ ունի վաղվա օր: Այստեղ կան ձմեռվա հոգսեր, ինչպես ամենուր, բայց եւ հոգատար ձեռք, որ նոր կյանք է տալիս գյուղացուն ու գյուղին: Այստեղ աշունը չի շտապում դառնալ ձմեռ:
Նոր Էրքեջի ցուցանակն անցնելուն պես, դուրս եկանք գլխավոր ճանապարհից, եւ աջակողմյան արահետ հիշեցնող նեղ հողե ճանապարհով ուղղվեցինք դեպի Դադիվանք: Մի քանի տասնյակ մետրից հետո մեր առջև բացված տեսարանը անդիմադրելի հմայք ուներ: Հայացքդ ակամա ուղղում ես մերթ դեպի հեռվում նշմարվող վանքը, մերթ դեպի ցած՝ ահազդու անդնդախոր ձորը, եւ վախ ու հիացմունք խառնվում են իրար, եւ գյուղ ու գյուղացի , ծխնելույզ ու դարպաս մնում են hետեւում: Եվ առաջինը, որ գալիս է մտքիդ, §սա իմ վանքն է, իմ պատմությունը իմ ճանապարհին¦: Եւս 230 կիլոմետր եւ Արցախից դեպի Վարդենիս ձգվող գեղատեսիլ հովիտներով ու լեռներով երկար ու ձիգ խճապատ ճանապարհը մեզ բերեց տուն:
Ինչ լավ է, երբ երկար է ճանապարհը հայրենիքում:
Հասմիկ Վ. Գրիգորյան
Հայաստան համահայկական հիմնադրամ